
Yiwen wass ufiγ-d yiwen umγaṛ n taddart nneγ eqqim deg yiwet n tiγilt γef teblaḍt, ṭarf n taddart, iẓiẓin iṭij u nniγ as :
- Azul a dda Yidir !
- Azul a mmi ! Ternam aγ-d tura azul-agi wissen ansi !
- Ilaq a dda Yidir ! Nekwni s ineggura yagi nebγa nuγal s izsuran !
Iḍsa tt-id dda Yidir, iwexxer ibiri γef unyir-is, ikmez taqacuct uqerruy-is I deg bedden sin wanẓaden imellalen u erra yi-d :
- aha kan a mmi ! Dacu ar ak inniγ tura γef izsuran ! D tawat I ittnadin fell-asen macci d lazs !
Imiren ur gziγ ara dacu I ibγa a yi t-id yenni s tawat d lazs, dγa bernaγ as awal :
- atan yeḥma yeṭij ass-a xas akka iteddu ad iquc uqarquc !
- Yeḥma a mmi. A wi yufan akka akw assegwass. Asemmiḍ ur as nezmir ara s yemγaren. Nettemɛuɛud am yizzan ma d-ixamer ugris !
Dγa qqimaγ ar tama n dda Yidir ugar n tiremt (azal n kuzs n termilin) u nemmeslay γef aṭas n tlufa : tudart, aγrum, aγilif, temzsi, tewser, tamettant, tayri, tugdi, tarwa, tasuta n wass-a, tilufa n taddart, atg.
U ussan-a, ewweḍ iyi-d yir imesli : immut dda Yidir. D aya I γef d-mektaγ akw d wayen I γef iyi-d immeslay, d wayen I γef iyi weṣṣa assen. U aql-i am win ssakwin s waman semḍen, am win iccan ibeqqis s amyeg yerna ur tyuḥtam. Ayen ? Acku ukwiγ d yiwet n taluft ur walaγ zik imi, am tugett n medden, ur rriγ ara lmend-iw γur-es : Dda Yidir d tezyiwin-s id-illulen deg issegwasen 1915 ar 1940 ires fella-sen ṭaqa n lemṛar d umarti atrar d-yuγen γef tmurt nneγ. D nutni I iɛebban amur ameqwran n ugrireb d uγilif yeddan d tudart. Tella-d γur-sen macci yiwet macci snat n tlufa u gren irebbi I macci yiwet macci snat n temsal.
Mi mezseyyit
Illul-ed dda Yidir d wid tezyiwin ines deg tallit I deg tudart teqmeḍ, tetteddu di diq d uxessu.
Amehras afransis sufella, tikli n tdamsa illan teṭṭef cwiṭ temdarkal u neγ teγli akwya.
Tadimt yerra Uṛumi γef medden tuγal asen d aleqqac deg urkas, d aṛejjaq di tgarjumt. Imawlan n tmurt kmumsen di ddin n Inselmen akken ad qarɛen Aṛumi. S ubrid-a I γilen ad agwin I umahras aḥeggi n udlis nneγ ar win-is. S wakka γilen ad ilint tlisa gar asen d Uṛumi maca ur ukwin ara belli s idles awerdan diγen is kkren I win Uṛumi. S udlis ar d-yeqqimen tameddit I win nsen s ufella s wedda. Ur ukwin ara d yiman nsen belli asekcem id skecmen adles n Uɛrab d asbedi tesbedden am tagwest mgal acengu afransis illa issarkay tegnitt.
Maca amehras γur-es I tella tsarutt. Tiddas d-snulfan imesdurar ad as tturaren, ur tsumant ara, ur teqriḥent ara. Netta ilha deg useknu n medden alami tenfa talwit, qqucent tfarkiwin, tenta tugdi deg ulawen. Yuγal Uzwaw am uγarda n lǧama : Laẓ d usemmiḍ. U akw wid d-illulen, idren di tallit-nni, ẓran dacu I d tikli ḥafi, dacu-t laẓ, dacu-t usemmiḍ n tizi, dacu-t ugrireb, dacu issaγay urkaḍ deg ulawen. Imeẓyanen tukar asen tegnitt temẓi, imγaṛen uysen laxart, irgazen d tlawin uγent-tent s ukemmed u gzan dacu I teswa tlelli d ucali war tugdi.
Dda Yidir inna yi γef anect-a : « werǧin draγ am imeẓyanen n wass-a. Seg wass-mi imden fell-i 6 isegwassen d nek d amahil ar idisan n baba akken a nessiweḍ u di tallit-nni macci fell-i kan. Tuγ-ed akw γef medden yir tudart. Maca nekwni s wid meẓiyen imiren ahat nuγiten ugar maca ur nuki ara yis.»
Mi lemden
Ass-mi isennan kra isegwassen fell asen, wissen, γef tugett deg sen, ma yella zemmen 10 neγ 15 d asegwass, turag-ed tallit n wakway deg annar asarti. D nutni diγen, imi llan wid seg sen iγran deg iγarbazen (di lakulat) iṛumyen – u nezmer ad d-nenni γur-sen arezg- id-issembawlen annar-a asarti is issawḍen sγarsen-d azarug I tmurt (ccan wiyaḍ ass-a). Maca send ad d-yawweḍ wassen n 5 di yulyu, ass-en n tirga, ddan yir tikli, ssufrin yir assufri, agrarben yir agrireb.
Bdan amennuγ s tsartit fuken-t s ubeckiḍ. Gren as irebbi I wayen illan ar ṭaqa n medden imiren d awezγi : ttrad mgal tamurt tamahrast iten yugaren s waṭas, iten yeǧǧan ar deffir macci s kra.
S tirrugza, s tissas nnuγen, ttewten, ttwaregmen, ttwasusfen, twaṭurṭurin. Aṭas deg sen daγen inγan u id-iǧan igujilen d tuǧal. Lḥasun, yezri γef iqwerray nsen ayen yezrin γef umcum !
Llan-d daγen seg sen, u yessefk a t-id nenni, yir sekka. Ufraren-d, imi ttrad issufeγ-d ayen ur nelli deg umdan, kra iterrassen izenzen atmaten nsen s sin ibardan amgaraden.
Amezwaru d wid iddan d Fransa u nnuγen ar yidis-is mgal atamten nsen. Zzenzen, uγalen d « tibriqin Iṛumyen » akken isen iqqar dda Yidir.
Wis sin d wid izenzen atmaten nsen s ubrid asartan. Nnuγen, mdarkalen u tagara ziγen γef yisem n Uɛrab d tneslaemt itt-seqqan. Kra seg sen ssawḍen almi nγan deg atmaten nsen d-yudren imiren tameslayt nsen. U ar ass-a n wussan llan seg sen, am Wayt Aḥemd, isberbiken deg izugar nsen, ittqejjimen di tbardiwin nsen am yeγwyal γef yisem n wid iten irekben iḍ-li d wass-a.
Ma d tugett seg sen llan d irgazen. Wid iqqal Uṛumi neγ wid d-iqqimen seg sen segmi ikfa ttrad, kren as daγen I yiwen umahil anecet-ilat : tamurt teγli, tedrem, terka u kra yellan ilaq ad yettuɛawed s wadda.
Mi meqqweṛit
Mi d-ḥellan tamurt, mi d-sγarsen azarug, mi ifra ttrad unagen. Qreqren Irumyen, ssufγen ten yir tufγa u teffeγ asen tmurt afus akken. Xas akken ttrad n 63-65 erra yasen-d asirem, maca di tidett d yir asirem acku wid illan γef tqacuct ukabar Iγalen Inemlayen irefden abeckiḍ (qaḥqa) negfent tektiwin nsen, nzant tmelγiγin nsen I ucengu. Aqerruy ukabar issawal akka, wid ifγen s adrar, wid illan ukwessar ssawalen akken nniḍen, γilen ayen nniḍen, ttnaγen γef wayen nniḍen. Dacu kan ur siγwzifeγ ara awal γef anect-a acku ur ili ara d iswi n usebtar-iw. Ma d win iran ad igzu, ad iẓer amek ddant temsal di ttrad, amek t-tuγen s ukemmed imesdurar ad iγer Adlis n Muḥand Amaziγ I wumi isemma : Amarezg I wid ur neẓri (Heureux les martyrs qui n’ont rien vu.).
Si 1965 d asawen, wid I wumi ur brinen ara taɛenqiqt isardasen n ANP iḍfer Iṛumyen iqqarqar kra iseggwasen seld ttrad wis-sin. Mi ewwḍen ar Fransa, gγer lminat n ugafa ezzin udem, nutni d iwardanen d-yusan si tPulunt (Pologne) d igellilen n Fransa tewwet tudart ar udrar n wafud yir tiyita. Wiyaḍ ar lluzinat deg ijufar n Paris d waddaren nniḍen.
Xarttum yiwen nsen akw. Kerzen yis-sen. Ulac tin ur srewten akken ad d-ssisen aγrum I tarwa ǧǧan di tmurt. Ksen I yiman nsen, fkan-d s ixxamen nsen. Dren yir tudart gar wid-nni qraqren si tmurt nsen u imiren tuγ tiyita mazal-tt taḥma, diγen-netta aṭas Iṛumyen isen iṭfen ḥanun zanun fell-as!
Agur I ussegwass, rezzun ar tmurt. Ssefqaden s axxam u sekcamen tumart I tarwa d tlawin s tqaqacin, arazen d kra usurdi.
Mi d-bda temlel γef uqerruy, mi teγli tezmert temecc, ewwḍen d imγaṛen inejmaɛen-d γer tmurt, ezzin-d s wudem ar wakal iten id-isekren. Kra kkan akk-in I yilel, mi d-usan ufan-d wid ǧǧan ur yelli ibedlen fell-asen. Kan akken d igellilen, kan akkan ttwarekḍen. U d nutni diγen, s ipursyunen, imi d-tewwi, imi tettunefk ad sidren, ad ssisen aγrum I tlawin d tarwa xas ewwḍen d irgazen. Tamurt tquc, tadamsa d tirga kan, d awal kan, amahil d aγlaγal kan, am tawkilt, sellen medden yis u netta ur yelli.
Tura, ṭaqa n wid idren seg-sen ar ttemɛuɛuden di tudar. Ccuren tiblaḍin γef tγaltin u ttnadin kra inneẓiẓen n yiṭij ad cebṭen tibardiyin nsen iḥfan. Tarwa, tikwal refden-ten, tikwal ewwin asurdi d ipursyunen u unfen asen d yiman nsen, d iγweblan d-zzuγur tewser si temẓi.
- amek a dda Yidir, atan nezzi-d akw I temsal assa ! is nniγ I dda Yidir mi id-ikfa awal.
- Nniγ ak a mmi, timsal macci d ayen imi nezmer ad nezzi. Nettawi kan awal γef ayen ẓrant wallen d wayen I wumi isusem yimi !
- Dacu ar texdmeḍ a dda Yid ?
- Ur illi imi nezmer a t-nexdem. Nek teǧǧa yi tezmert, iǧǧa yi wakud, tessexnunes iyi tudart maca imeṭṭi ur illi. Ttruγ γef ayen izrin maca ugadeγ ayen id-iteddun ! Atan ihi ddak Yidir anda I illa. Am akken is inna umedyaz aqbur : Limer d-ttuγal temẓi. Telli nek as dduγ akken nniḍen u tikli iffeṭiwej ad tt-ttuγ.
Nek kraγ mi wallaγ dda Yidir inuγni acemma, netta irra-d γef unyir-is ibiri, eger-d nnehta, iγum iman-is s tcuḍaḍ ubarnus-is u inna s leḥnana:
- Ruḥ a mmi ruḥ.
sγur Mack A.A.