I lmend n usmekti wiss 16 n tmettant n Dda Lmulud At Mεemmer, nerra-d tadiwennit ines taneggarut s-iga uγmis "Algérie Actualité" d iffγen deg uṭṭun n 2 ar 8 Meγres 1989.
Arezqi Muqran: tzemreḍ a-γ-d-iniḍ dacu-t idles amaziγ ?
Dda Lmulud :
Idles-a amaziγ d win n imezdaγ n Tefriqt Ugafa seg zik n zik, seg tazwara n umezruy n talsa, seg tallit n Ilibiyen. Azar akk d lsas n Tefriqt Ugafa d-imaziγen. Idles-a iṭṭef-d seg tama n Ugmud (Est) seg yiwen umda (oasis) amasri ittwassnen deg wmezruy, mu qqaren Siwa.
Wa d yiwen umda atituḥ deg Maser, imezdaγ ines ttmeslayen ar ass-a tamaziγt. Tamnaṭ agi qqaren-as zik s tlatinit Jupiter-Ammon, anda illa kra ugezzan akken akk d tyersi "tagurdit" (Nœud Gordien) i yegzem Iskender Ameqran akken d tedda deg umezruy. Ar tama usamar, Tamurt Umaziγ teṭṭef armi d Igirew Aṭelas.
Rnu ar waya dakken tigzirin tiknaṛiyin (îles canaries), armi d awines (siècle) wis ukkuẓ d mraw (14) d-timaziγin i llant, ama d idles nsent naγ d tutlayt. Ihi deg uwines wis ukkuẓ d mraw kecmen-tent isbenyuliyen, ass-a imezdaγ ines, igwancen, uγalen ttmeslayen akken ma llan tasbenyulit. Yiwen umussu da di Lzdayer tamannaγt ittennaγ a-d-isukkes tinettit tafriqt tamaziγt n tegzirin-a.
Seg imir nni, iban lhal dakken ayen akk iεeddan γef Tmurt Umaziγ igezm-itt d-tifawtin, ta da, tayaḍ dihin, llant temnaḍin ass-a d-timeqranin, tiyeaḍ d-tiqumḍanin. Llant kra deg Libya, kra n tudrin deg Tunes, atas deg Ldzayer; tugett deg Lmerruk.
Llan diγen deg Mali, deg Muritaniya akk d Nnijer. Ahat akka nezzi-d kan akka s ufella i temnaḍin anda ar ass-a illa wayen d iqimen seg idles amaziγ.
Arezqi Muqran::
Anwi i d udmawen yufraren n idles amaziγ ?
Dda Lmulud :
Ur fessus ara a-d-ifkk yiwen tabaddut n idles amaziγ, maca llan kra udmawen izdin akk talγiwin (formes)-is.
Udem amezwaru swayes nezmer a-neglem (décrire) idles amaziγ dakken d idles atlay (oral), akken nezra, tutlayt tamaziγt tettwaru anagar zik n zik nni, deg ugles (antiquité).
Illa wayen ittwarun d-iqqimen ar ass-a, maca ass n wass-a, tamaziγt tettwaru kan ar imuhaγ, tira umi qqaren nutni tifinaγ.
Tira ya talibit tenger seg ugafa n Tmurt Umaziγ. Izmer a-tt-yaf yiwen amedya γef tmedlin n izekwan iqburen, am win n ugellid Masnsen.
Truḥ tenger ma xas ass-a kra n waggagen (intellectuels) ilemziyen εerḍen a-tt-id-ssidren.
Deg udem atlay (oral) n idles amaziγ, ittaf umdan ass-a ayen izdin akk ayen d iqqimen deg-s seg tama ar tayeḍ akken bγunt myebεadent tamiwin-a. Aya iskan-d dakken deg kra n tallit zik, idles-a illa d yiwen, maca ar taggara-s ittwazuzer dihin da.
Udem wis sin (2) n idles amaziγ d-aεzal ittwahettmen fell-as deg wmezruy n Tmurt. Yuγal mači kan iruḥ d-tifawtin maca yal tafawett tejbed iman-is γef tiyaḍ.
Udem atlay (oral) n idles amaziγ γur-s ibuγar (avantages), γur-s diγen ayen n dir, kra illan deg-s akka ittembiwil gar sin ixfawen-a. Ayagi nettwali-t anagar di tsegda (architecture), d wannaren nniḍen diγen, am tinḍi (artisanat) akk d-tiknikit, qiment fkkant azal ameqran i wayen kan terra tewwurt ar daxel.
Ticki yuγal idles d-ameγrad, (universel) tettekks-as cwiṭ seg tmmuzγa ines, ittuγal d aḥric deg idles n umaḍal war tinettit.
Zeṛ tura deg Tefriqt Ugafa, anda nella, tiγawsiwin nessen, tid n myal ass akka am sekksu, tanfanṭazit..atg d-iḥricen n idles amaziγ, maca yiwen ur k d-iqar akka, acku seg zik n zik, seg tallit n ifniqen (phéniciens), imaziγen ur ttnadin ara ad-qiment tγawsiwin illan nsen a-tent-issinen wiyaḍ dakken nsen ur llint n wiyaḍ.
Arezqi Muqran Tmeslayeḍ-d γef ussider ?
Dda Lmulud :
Aya dayen nettwali deg umaḍal d-tirni mači ar Imaziγen kan. Kra iseggasen aya tura, inelmaden, aggagen (intellectuels), ukin d akken tinettit nsen d-tamaziγt, dγa xsen a-tt-id-ssidren.
S wanecta xsen a-t-id-ssufγen, u ad ssufγen idles-a seg waddad ines atlay ar waddad nniden akken ad-yali taseddart tamaynutt. D-taseddart-a tamaynutt ibdan tettefrar-id iğğan yiwen am Yidir ad ittwassen deg wmadal s umata. Ccna illan nneγ kan, ass-a iwweḍ ar yal tama.
Diγen, amussu ya n ussider n idles amaziγ iḥuz tutlayt. Ayen d iḍerrun deg tekci i tutlayt tamaziγt n wawalen n tusna akk d wid n tγerma tatiknikit s umata i s-ixuṣen. Imi ar ass-a n wussan, tamaziγt tella kan d-tutlayt n tudert n yal ass anda amdan ur yusir ara awalen imadwanen (abstraits). Γef aya i ulac-iten deg tmaziγt.
Ticki Amaziγ ixsa a-d-immeslay γef tγawsiwin timadwanin (abstraites), tetthettim-it tegnitt ad-issemres tutlayin nniḍen. Agastan, Tartulyan, Terens, smersen talatinit. Sinna, nsemres taεrabt, ssin γer-s tafransist. Akka yal tikkelt mi ameslay d-ameγrad (universel), Amaziγ issemras tutlayt tajentadt.
Amussu ya n tura n waggagen-a ilemziyen d ittnekkaren ikkat ad-yaweḍ Umaziγ ad-immeslay s tmaziγt, i wakken ad-tuγal d-tabaγurt. Ayen yurzen ar tira, ilemziyen-a ttarun s isekkilen n tlatinit naγ s wid n Tmaziγt, agemmay nni n tfinaγ d ittwaskeflen.
Imi nezmer ass-a a-nurar taceqquft umezgun n Brecht s teqbaylit deg Lpari, i iqbayliyen, dayen ittaken udem amaynut i idles-a atlay.
Arezqi Muqran: Idles-a amaziγ idder naγ tessaramem kan a-t-id-ssekrem seg wẓekka ?
Dda Lmulud :
D-timuγliwin ar zdat. Ur lliγ ara d-imceyyeε n Illu, maca zerreγ dakken amussu-ya a-d-yawi ayen ifulkin, acku izeddi amdan d iman-is akk d tmetti (société) anda ittidir. Ar ass-a illa ucerrig-a i-γ-ittağğan, yiwen wass kan deg tmeddurt nneγ, nettwahettem a-d-nessufeγ tidmi (pensée) nneγ s wallalen (moyens) ur illin ara d ayla nneγ. Aya igellu-d s uxettar tikkwal diγen s urway deg wallaγ n umdan. Ihi amussu-ya izmer kan ad-yili ifulki imi issemlalay tasa d wayen turew.
Amdan deg tγerma-ya tatrart itett atas n tiyitiwin. Γef aya iyuser ad-izdi iman-is, ad-iḥadd iman-is mgal tiyitiwin-a, naγ m’ulac ad-yuγal d-arubbu mači d-amdan.
Ssurfet-iyi ma illa uzgal deg tsuqelt-a. Iswi d-tabγest i wakken Imaziγen ad-arun s tutlayt nsen, daya. Tadiwennit llan deg-s sin isteqsiyen nniden ur ten id sseqleγ ara acku γef usεerbeb, tiririt n Dda Lmulud, d-tiririt n win ixsan kan a-d-issukkes cwiṭ n uzref i tmaziγt xas ar iri n taεrabt naγ n "tcinwatt".
Winna.